Petróglifos da Pena de Couso ou dos Gorgullóns

Noticia realacionada con estes petróglifos, ano 2013, que dá conta do amoreamento de grandes pedras que se fixo ao seu carón, para poder plantar eucaliptos
http://www.farodevigo.es/portada-deza-tabeiros-montes/2013/01/17/agolada-verifica-roturacion-afecto-petroglifos-gorgullons/742204.html

Artigo de Antonio Presas sobre o estado dos petróglifos dos Gorgullóns despois da plantación de eucaliptos ao seu carón
¿QUE PASA NOS PETRÓGLIFOS DO MONTE DOS GORGULLÓNS (AGOLADA)? FARO DE VIGO (domingo, 22 xullo, 2018). Edición Deza.

Antonio Presas
Os petróglifos do Monte dos Gorgullóns, coñecidos desde hai moito tempo polo vecindario dos arredores (“esas marcas levan aí, nos penedos, desde o tempo dos nosos antepasados”), foron descubertos para o “mundo da ciencia” durante a fase de investigacións levadas a cabo na Comarca de Deza, a comezos da década de 1930, por algúns membros do Seminario de Estudios Galegos (SEG). Naquela época a nosa cultura viviu un período de renacemento, tristemente abortado pola Guerra Civil e a postguerra e a obra que daría a coñecer aqueles grandes descubrimentos perdeuse, para sempre, na queima dunha imprenta en Santiago no ano 1936.

A zona da arte rupestre do Farelo occidental
Nos primeiros anos da década dos 30 estivo na nosa Comarca o profesor Ramón Sobrino Lorenzo, o descubridor dos petroglifos do Monte dos Gorgullóns, un descubrimento que se retrasaría ata o ano 1957, cando publica en “Cadernos de Estudios Gallegos” o artigo “Petroglifos de la Comarca de Lalín”. A razón dese retraso, segundo o dito anteriormente, foi debido á perda do único exemplar que había de “Terra de Deza”, en vias de preparación para a súa inmediata publicación.
Os impresionantes petroglifos do penedo do Monte dos Gorgullóns (Pena de Couso) estiveron case ocultados ao interese social e cultural durante moitos anos e en 1989, a Asociación Cultural “O Naranxo” de Lalín, enviou un informe a Patrimonio de Pontevedra (Xunta de Galicia) dando conta do estado no que se atopaban varios xacementos arqueolóxicos dos concellos de Agolada, Rodeiro e Lalín. Nese informe tamén se describía o estado destes petroglifos, redescubertos de forma accidental e sen ter coñecemento da súa existencia, por falta de información pública dos mesmos.
A súa localización na zona granítica da Serra do Faro-Farelo non debe ser considerada como un feito fortuito, senon un aspecto máis dentro contexto xeral no que se atopan. Estes petroglifos, os de Os Chans, os de Coto Caldeiro, e os da Picurela, todos eles polo lado occidental do Monte Farelo, forman un conxunto ampliable a outros espazos colindantes e a súa importancia, pese a non existir estudos comparativos, nin ter establecidas zonas e subzonas ben caracterizadas, queda fora de toda dúbida.

Os problemas de conservación
Pois ben, se é científicamente necesario establecer esas zonas, hai outros problemas tanto ou moito máis importantes como o da súa conservación. Os petroglifos estiveron sometidos a unha serie de ameazas diversas, que se foron intensificando coa mecanización e transformación dos montes.
Durante a longa etapa da agricultura tradicional, desde a Idade Media ata a década dos anos 70, dominada polo pastoreo de zonas de monte con vacas, ovellas e cabras e polas roturacións para cultivos de centeo (“estivadas de monte”), os petroglifos foron moi pouco afectados por estas actividades, pero houbo outras que resultaron especialmente destructivas. Entre estas últimas temos que sinalar a extensiva extracción de pedra, especialmente en zonas graníticas, para diversas construccións rústicas: casas, hórreos, fornos, lastado de eiras de mallar e unha cantidade enorme de valados.
Como consecuencia disto foron destruídos moitos petróglifos e para que non acasionaran maleficios naquelas casas onde se empregaban “pedras riscadas”, procuraban poñer todos aqueles enigmáticos signos, que consideraban relacionados con prácticas de bruxería, cara o interior dos muros, para que non foran visibles desde o exterior (“os malos espíritus non se meten dentro das casas senon existen sinais que os chamen ….”). A búsqueda de pedra significou a desaparición de moitas laxes que contiñan innumerables petroglifos.
Desde a década dos anos 70 foise impoñendo a nova agricultura de mercado que, na nosa Comarca, se centrou na gandeiría leiteira. Esta nova forma de orientar as actividades económicas do sector primario supuxo ampliar a producción de herbáceas e iso significou a transformación de moitos montes en praderías. Nalgúns casos os traballos de transformación pasaron por encima de rochas nas que había importantes concentracións de petróglifos, pero as sucesivas crises do sector e a despoboación do noso campo (“aldeas baleiras”) cambiaron de novo o rumbo. A política forestal aplicada en Galicia potenciou a expansión dos eucaliptais, que se multiplicaron pola Nosa Terra adiante. Novas roturacións de monte, queimas de matogueira, movementos de terras, desfeitas de valados, etc… e, nalgúns casos, acercamento ou afectacion directa a petroglifos.

Cambios ambientais nos petróglifos dos Gorgullóns
E así é como estamos no Monte dos Gorgullóns. No ano 2012 roturouse a parcela de monte na que se localizan os petróglifos de Os Gorgullóns para realizar unha gran plantación de eucaliptos de rápido crecemento (“… estes eucaliptos, en menos de 20 anos, xa se poden vender. Esta é a única maneira de facer que os montes teñan algún valor. Hai que poñelos moi bastos e en liña, porque así é como mellor traballan as máquinas”).
Os traballos realizados non afectaron direitamente ao penedo que ten os grabados rupestres, aínda que ao seu carón de amontoaron varias laxes que dificultaban o paso das máquinas (“as pedras movéronse para ese sitio porque é onde menos estorban”). Unha vez preparado o terreo procedeuse á plantación de eucaliptos (variedade nitens) chegando a fila de borde da finca ata cerca do referido penedo.
Durante os primeiros anos non se apreciaron modificacións significativas sobre a “laxe riscada” pero, a medida que foron medrando os eucaliptos e proxectando a súa sombra sobre o penedo, actuando como unha auténtica barreira, empezaron a cambiar as condicións ambientais do lugar. Os petróglifos están orientados cara o Sur, polo que sempre recibiron moita luz e calor, nunhas condicións que botanicamente podemos calificar de xerófilas ou xerofíticas. A comunidade vexetal rupestre estaba adaptada a resistir longos períodos de seca e a vivir nunhas condicións áridas ou semiáridas. As únicas plantas que se adaptaban a estas duras condicións ambientais eran algunhas colonias de pequenos liquens, que non chegaban a recubrir o penedo.
Os eucaliptos medraron de forma asombrosa e en moi pouco tempo (menos de catro anos) cambiaron as condicións ambientais. A sombra case continua sobre a laxe fixo que esta permanecera húmida por moito tempo e dunhas condicións xerófilas pasamos, case repentinamente, a outras de tipo higrófilo. A planitude da laxe onde se atopa esta grandiosa estación de arte rupestre, a escaseza de ventilación e a continua e cada vez máis densa sombra proxectada polos eucaliptos, cambiaron as condicións ambientais e apareceron as plantas que mellor se adaptan a este medio: os musgos. Esta fase de cambio non só se caracteriza pola propagación dos musgos, senon, tamén, polo rápido e case repentino crecemento das colonias de liques que acadan un tamaño moito maior.
As plantas briófitas ou musgos empezaron a colonizar a laxe e, pouco a pouco, van camiño de ocultar, por completo, os primeiros petróglifos descubertos polos prehistoriadores na Comarca de Deza, os petróglifos de Os Gorgullóns (Agolada). Non sabemos como lle afectará aos grabados este cambio e se iso dará lugar ao inicio dun proceso de meteorización da rocha, un proceso degradativo para os petróglifos. En calquera caso o período de afectación dependerá do tempo de permanencia no terreo duns eucaliptos plantados para seren transformados, en breve, en pasta de papel, en aglomerado ou en combustible para unha térmica.

FOTOS
Foto 1. No ano 2012, a rocha na que están grabados os petróglifos do Monte de Os Gorgullóns presentaba un escasa vexetación de liques.
Foto 2. Nos traballos de roturación no monte do ano 2012, preparando o terreo para unha plantación de eucaliptos, amontoáronse varias laxes a carón dos petróglifos (lado Sur).
Foto 3. Localización dos petróglifos do Monte dos Gorgullóns no momento das roturacións do ano 2012
Foto 4. Vista da estación rupestre, a mediados de marzo de 201,8 afectada pola propagación de colonias de liques e musgos.
Foto 5. Detalle. As liñas que marcan os petróglifos son as primeiramente afectadas pola propagación do musgo
Foto 6. Entrada á finca dos Gorgullóns na que se aprecia o rápido crecemento dos eucaliptos plantados no ano 2012. Marzo 2108.
ARTIGO PUBLICADO EN FARO DE VIGO (domingo, 22 xullo, 2018). Edición Deza.