Outeiro Grande

Informe de Antonio Presas entregado no Concello de Lalín. Ano 2014

INFORME
OUTEIRO GRANDE, UN CASTRO POSIBLE (BERMÉS, LALÍN)
1- DENOMINACIÓN LOCAL. Outeiro Grande
2- ALDEA MÁIS CERCANA. Abonxo, ao NL, a unha distancia de 500 metros
3- PARROQUIA. Santa María de Bermés 
4- CONCELLO. Lalín
5- ALTURA. Aproximadamente uns 705 metros, segundo o Mapa Topográfico SIGPAC, 2014. (figs. 1, 2)
6- CODIGO IDENTIFICACION. Sen catalogar
7- EMPRAZAMENTO E SITUACION.
7.1- Con relación ao medio físico. 
Outeiro Grande está situado no lado oriental da Serra do Carrio, que emerxe sobre a Comarca de Deza a modo de “monte illa” ou relevo residual, na divisoria Deza-Arnego. Pola súa posición xeográfica domina visualmente unha ampla zona do val do Deza-Asneiro e a maior parte da conca do río Arnego, por iso os lados Norte e Leste de Outeiro Grande verten cara os afluentes do Arnego, mentres que, o resto do escoamento queda recollido pola rede de drenaxe do río Deza (arroio de Lamas).
O material xeolóxico de Outeiro Grande está formado por “ortoneis biotítico da Formación Rosende” ou simplemente ortoneis de Rosende (fig. 3), por ser nesta localidade onde se situou unha gran canteira para a explotación desta rocha como árido. Polo lado Leste de Outeiro Grande, en dirección NL-SO, atópase a “Falla Oriental do Carrio” entre Pena do Ouro e Cortegadela (Oleiros, Silleda) ao longo dunha distancia de 11,5 Km. Este importante accidente tectónico, que delimita a Serra do Carrio polo lado oriental, é aproveitado polo curso fluvial do arroio de Lamas ata a localidade de Vilar do Rio (parroquia de Bendoiro), onde describe un xiro de 90º para desembocar no río Deza, pero a falla, ao quedar a Serra do Carrio máis elevada, tamén serve de escalón natural para delimitar o lado NL de Outeiro Grande, que conta cunha protección natural importante (un espello de falla en forma de “faceta triangular”)
Un aspecto importante a ter en conta é a complexidade litolóxica desta zona, porque de Leste a Oeste sucedénse, nun reducido espazo a modo de anel, varias formacións: ortoneis de Bermés, ortoneis do Carrio (caso de Pena do Ouro), ortoneis de Rosende (caso de Outeiro Grande) e zona granítica do Carrio, que culmina no alto de Penarredonda a 827 metros de altitude. Na foto aérea de 1956 (fig. 4) poden apreciarse líñas escuras (zonas con maior densidade de vexetación) de direción NNO-SSL que corresponden á dirección das capas rochosas (ortoneis de Rosende) e unha líña escura de forma circular que marcaría o trazado dunha estructura ou preestructura de adscrición posiblemente castrexa.
Outeiro Grande atópase entre o dominio forestal do bosque atlántico caducifolio, dominado polas carballeiras de media altura (piso colino) e as formacións degradativas seriais de matogueira propiciadas polos aproveitamentos tradicionais do monte (rozado de toxos para elaboración de esterco, pastoreo con grandes rebaños de ovellas, estivadas para cultivo de centeo, incendios selectivos, etc.). A líña de contacto ager-saltus (labradíos-monte) sitúase na actualidade a 650 metros pero, durante a etapa da Cultura Castrexa, debía estar a 700 metros de altura. Tendo iso en conta o precastro de Outeiro Grande estaba na líña de contacto bosque-mato, é dicir, nun espazo neutro desde o que se podían dominar ámbolos dous medios (nin estaba dentro do frondoso bosque caducifolo nin dentro do dominio da vexetación de matogueira ou landa). Era un lugar prototipo para un asentamento castrexo ao estar nun punto de transición entre a serra e o fondo do val.
7.2- Respecto das localidades actuais.
O núcleo de poboación máis cercano a Outeiro Grande é a aldea de Abonxo, pero o acceso a este enclave vai desde Camiño Real (Bermés), seguindo a estrada Lalín-Cruces e desviándose á esquerda pola pista de acceso ás antenas do alto do Carrio (Penarredonda)
Para o emprazamento deste posible precastro tivéronse, polo tanto, en conta as características topográficas (zona aplanada superior con rotura frontal de pendente, polo lado Leste, a causa da Falla Oriental do Carrio), as condicións ambientais (borde da zona boscosa), a orientación do terreo (orientación cara o nacente) e o condicionamento hidrolóxico (manantiais de auga cercanos e zona turbosa nas Brañas de Abonxo, tradicinalmente explotadas para o cultivo de cereais e produción de pasto).
8- MORFOLOXIA.
A forma deste posible precastro ou preasentamento castrexo obsérvase con relativa claridade na foto aérea de 1956 (fig. 4), a modo de anel circular escuro sobre o substrato rochoso de cor clara. Nesta época (ano 1956) predominaba a agricultura tradicional na que a sobreexplotación dos recursos proporcionados polo monte era un feito xeralizado. O Monte Carrio soportaba unha densa cabana gandeira (ovellas) que esquilmaba a vexetación e, por iso, se aprecian con claridade os brotes verdes (manchas escuras na foto) que persisten sobre o solo e non aparecen sobre as rochas (tonos claros).
En campo non resulta tan doado apreciar este anel pero hai tres aspectos moi importantes que testemuñan a súa existencia. Polo lado Oeste do outeiro, de cara ás Brañas de Abonxo, pode observarse unha especie de gabia de forma curvada (1) con sobreescavado pola parte externa (figs. 5, 6), que podía corresponder ao foxo exterior inicial, do que se sacou parte do material amontoado na muralla.
Nas ruínas da gabia aprecianse restos de paramento con pedras colocadas en líña coa cara plana cara o exterior (fig. 7). Outro aspecto importante é que estas pedras son de cantería (granito) (3) (figs. 8, 9) e non de ortoneis, que é a rocha do substrato de Outeiro Grande. En consecuencia a pedra do paramento, a cantería, foi traída da zona do Monte Carrio, por ser este un material máis fácil de traballar (máis branda co ortoneis e con planos de rotura e lizos máis abundantes). A distancia mínima entre Outeiro Grande e o stock granítico do Carrio é de 500 metros, pero sería un desprazamento “costa abaixo”.
A nova pista do Parque Eólico corta estes restos de estructura (abombamento de terra e pedras) deixando á vista a ámbolos dous lados pedras de cantería soltas (derrumbes) sobre o rochedo metamórfico do outeiro (os ortoneis de Rosende).
9- ESTADO
O estado actual deste posible precastro é lamentable por causa da construcción do parque eólico da Serra do Carrio, ao ser afectado por unha pista que o cortou en “trincheira” e coa colocación do primeiro aeroxenerador dentro do espazo de delimitación do posible preasentamento castrexo. Para a apertura do vial de acceso ao aeroxenerador empregouse dinamita e as explosións (fig. 10) contribuiron a deteriorar máis este espazo.
Os incendios que padece a Serra, tamén son outro factor negativo para a súa conservación dado que, unha vez eliminada a vexetación, orixinanse grandes perdas de solo e iso contribúe á desaparición dos restos de gabia indicados. A erosión do solo tamén se viu incrementada durante o ciclo da agricultura tradicional ao ser este un sitio de cultivo de estivadas.
10- ASPECTOS DIVERSOS
– Este posible precastro non sería tido en conta de non ser polos desvelos do investigador Armando Vázquez, natural da parroquia de Bermés, quen leva indicado en varias das súas obras a probable existencia de dous castros nesa parroquia, sendo Outeiro Grande un deles. No ano 2002 tivo a valentía de enfrontarse á avasalladora GAMESA co apoio inicial das autoridades do concello de Lalín, pero non se atoparon probas suficientes que puxeran en evidencia a súa intuición e os responsables de demostrar a súa importancia patrimonial e histórica miraron para outro lado (“… aquí no se aprecian restos de ningún castro”.), para o lado dos que viñan arrasando impunemente con todo.
– Outro aspecto a ter en conta e a desaparición da pedra de cantería que debía haber nos paramentos da base da muralla, muralla que, posiblemente, nunca chegara construirse na súa totalidade, porque os seus constructores elixiron outros lugares, como ben podía ser o castro de Palmou, situado ao Leste de Outeiro Grande, a unha distancia, en liña recta, de 1.600 metros. De haber existido unha reserva importante de pedra de cantería neste outeiro todo parece indicar que foi levada para as construccións rurais (“… se temos a pedra xunta non temos porque arrincala no monte, para iso está xa aí …”), segundo sucedeu en todas partes ao longo do tempo.
11- LENDAS.
– En Outero Grande viviron os mouros e cando morrían enterrábanos alí ao lado poñéndolles por encima un montón de terra (lenda contada por un veciño de Castro de Meixome no ano 1976).
– No Monte Carrio estiveron os “fauciosos” e, alí, tiñan construída unha especie de fortaleza, da que se conservan restos dos muros (contado por un veciño de Castro de Meixome no ano 1976).
12- MATERIAL ARQUEOLOXICO
Non hai constancia de aparición de restos arqueolóxicos (cerámicas, muiños de man, cantos rolados, anacos de barro, …) neste outeiro pero, a súa aparente esterilidade, non é razón suficiente para considerar o lugar como “monte raso sen interese algún”, segundo foi calificado en algúns informes oficiais. Daquela non se viron as débiles estucturas aquí descritas nin se tiveron, posiblemente, en conta as fotografías aéreas.
13- BIBLIOGRAFÍA
– A primeira referencia bibliográfica aparece na obra “A Comarca do Deza” (1989) de Armando Vázquez e Daniel González. Nesta obra considérase a Outeiro Grande como un castro e moi cerca del atópanse varias mámoas.
– No ano 1991, o investigador Armando Vázquez, natural da parroquia de Bermés, na obra “Lalín. La Tierra de Deza” (Guía Everest) sinala, novamente, a axistencia deste castro e a presenza cercana dun campo de mámoas.
– Posteriormente, no ano 2008, Antonio Presas, nun traballo realizado para o concello de Lalín (“Os Castros de Lalín”, libro publicado polo Seminario de Estudos de Deza) considera a Outeiro Grande como un castro hipotético e así aparece referenciado nun cadro da obra co símbolo H (hipotético).
Lalín, 22 de xaneiro de 2014.
14- APENDICE GRAFICO

Figura 1. Localización de Outeiro Grande en Mapa SIGPAC, 2014.
Figura 2. Localización de Outeiro Grande en foto SIGPAC, 2014. Dentro do círculo amarelo aprecianse manchas escuras discontinuas que seguen un trazado circular, especialmente no lado NO, atravesadas pola pista de acceso ao aeroxenerador.
Figura 3. O ortoneis de Rosende ( ortoneis biotítico) é unha rocha metamórfica formada en contacto coa intrusión granítica da Serra do Carrio.
Figura 4 (bis). Localización de Outeiro Grande, dentro do círculo, na foto aérea de 1956. Noténse as líñas escuras de dirección NNO-SSL correspondentes á estructura xeolóxica e a líña circular que as atravesa (posible estructura castrexa).
Figura 5. Vista da “gabia” polo lado Oeste do outeiro. Pode observarse unha leve depresión (colmatada pola erosión) seguida dunha elevación abombada do terreo (muralla)
Figura 6. Vista da seccción da base da muralla cun inapreciable foxo á esquerda, aproveitando un corte na mesma no ano 2006.
Figura 7. Estas pedras debían pertencer ao paramento externo da muralla que se pretendía construír para protexer o castro polo lado máis desguarnecido, o lado Oeste, que enlaza co resto da Serra do Carrio.
Figura 8. Pedras de cantería, transportadas para o paramento da muralla, segundo sea aprecia no corte aberto pola pista do parque eólico
Figura 9. Outra vista das pedras de cantería empregadas para a construcción do paramento da muralla sobre a rocha base (ortoneis da Formación Rosende)
Figura 10. Bloque de ortoneis separado da masa rochosa con potentes explosivos en Outeiro Grande.